Przemoc ekonomiczna w małżeństwie

Czym jest przemoc ekonomiczna?

Przemoc ekonomiczna w małżeństwie to zjawisko, które często pozostaje niewidoczne, mimo że jego konsekwencje mogą być równie destrukcyjne jak inne formy przemocy domowej. Polega na kontrolowaniu przez jednego z małżonków dostępu do zasobów finansowych i materialnych, co prowadzi do uzależnienia ekonomicznego drugiej osoby. Taka forma przemocy może przybierać różne formy i mieć głębokie skutki dla ofiar. Według definicji amerykańskiej badaczki Adrienne E. Adams, są to zachowania zagrażające bezpieczeństwu finansowemu i niezależności partnera, służące jego podporządkowaniu¹.

Formy przemocy ekonomicznej w małżeństwie:

Kontrolowanie finansów – sprawca przejmuje pełną kontrolę nad budżetem domowym, uniemożliwiając partnerowi dostęp do wspólnych środków. Może to obejmować wydzielanie pieniędzy na podstawowe potrzeby czy wymaganie szczegółowego rozliczania się z wydatków, co przybiera upokarzającą formę.
Ograniczanie możliwości zarobkowych – sprawca przemocy tego rodzaju utrudnia lub uniemożliwia partnerowi podjęcie pracy zarobkowej, na przykład poprzez obciążanie go nadmiernymi obowiązkami domowymi lub bezpośrednie zakazywanie podjęcia zatrudnienia.
Zaciąganie zobowiązań finansowych bez zgody partnera – podejmowanie decyzji o kredytach czy pożyczkach bez wiedzy i zgody współmałżonka, co może prowadzić do zadłużenia całej rodziny.
Wykorzystywanie zasobów partnera – korzystanie z dochodów lub majątku partnera bez jego zgody, co może prowadzić do jego finansowego wyczerpania i związanych z tym kłopotów.

Skala problemu

Badania przeprowadzone w Polsce wskazują, że przemoc ekonomiczna w małżeństwie jest zjawiskiem powszechnym, choć często niedostrzeganym. Według raportu Instytutu Spraw Publicznych z 2015 roku, 12% respondentek doświadczyło ekonomicznych zachowań przemocowych ze strony partnera². Warto jednak zauważyć, że rzeczywista skala problemu może być większa, gdyż wiele ofiar nie identyfikuje swojego doświadczenia jako formy przemocy lub nie chce otwarcie przyznawać się do bycia osobą dotkniętą taką formą przemocy.

Przyczyny przemocy ekonomicznej

Przemoc finansowa w małżeństwie ma głębokie podłoże psychologiczne, wynikające zarówno z indywidualnych cech sprawcy i ofiary, jak i z kulturowych oraz społecznych uwarunkowań. Mechanizmy psychologiczne, które leżą u podstaw tego rodzaju przemocy, można podzielić na kilka głównych kategorii: potrzeba kontroli, nierówność w relacjach, deficyty emocjonalne oraz powielanie wzorców rodzinnych.

Potrzeba kontroli i dominacji

Jedną z głównych psychologicznych przyczyn przemocy ekonomicznej jest silna potrzeba sprawowania kontroli nad partnerem. Osoby stosujące ten rodzaj przemocy często charakteryzują się wysoką skłonnością do dominacji, a ich poczucie własnej wartości jest uzależnione od możliwości decydowania o życiu i zasobach drugiej osoby. Kontrola finansowa staje się narzędziem podporządkowania i manipulacji. Według teorii przywiązania Johna Bowlby’ego³ ludzie, którzy mają styl pozabezpieczny, niepewny, mogą dążyć do ekstremalnej kontroli nad swoim partnerem, aby uniknąć lęku przed porzuceniem. W przypadku przemocy ekonomicznej, kontrolowanie dostępu do pieniędzy może stanowić strategię minimalizowania ryzyka utraty bliskiej osoby – choć w rzeczywistości jest to destrukcyjne zachowanie.

Przekonania o tradycyjnych rolach płciowych

Osoby stosujące przemoc ekonomiczną często mają głęboko zakorzenione przekonania dotyczące ról płciowych w związku. W wielu kulturach, zwłaszcza w społeczeństwach patriarchalnych, istnieje przekonanie, że mężczyzna powinien być głównym żywicielem rodziny, a kobieta – zależna od niego i jego zasobów. To podejście może prowadzić do manipulowania finansami, ograniczania partnerowi dostępu do środków i uniemożliwiania mu osiągnięcia niezależności ekonomicznej. Badania wykazują, że w społecznościach o silnie patriarchalnym nastawieniu przemoc ekonomiczna wobec kobiet jest częstsza. Przekonania o konieczności podporządkowania kobiety mężczyźnie w sferze finansowej mogą prowadzić do uznania kontroli nad środkami jako naturalnego elementu relacji małżeńskiej (Anderson, 2013).

Niska samoocena i lęk przed porażką

Paradoksalnie osoby stosujące przemoc ekonomiczną mogą mieć niską samoocenę i kompensować swoje poczucie niepewności poprzez kontrolowanie innych. Lęk przed utratą pozycji w związku, zwłaszcza jeśli partner wykazuje tendencję do większej niezależności finansowej, może prowadzić do prób ograniczenia jego możliwości zawodowych i finansowych. Niektóre badania sugerują, że osoby z wysokim poziomem lęku przed odrzuceniem częściej stosują strategie kontrolujące, w tym kontrolę finansową (Karandikar & Tidball, 2015). Przemoc ekonomiczna w małżeństwie może więc wynikać z obawy, że finansowo niezależny partner zdecyduje się odejść lub zyska przewagę w relacji.

Powielanie wzorców rodzinnych

Przemoc ekonomiczna w domu może wynikać z doświadczeń wyniesionych z dzieciństwa. Osoby, które dorastały w rodzinach, gdzie występowało znęcanie ekonomiczne, mogą w dorosłym życiu nieświadomie powielać ten schemat, uznając go za normę. Według teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury (1977) ludzie uczą się poprzez obserwację i naśladowanie. Jeśli w rodzinie dominował model związku, w którym jedna osoba miała całkowitą władzę nad finansami, istnieje duże prawdopodobieństwo, że dzieci przejmą ten sposób myślenia i powielą go w dorosłym życiu.

Brak umiejętności zarządzania konfliktami

Niektóre osoby stosują przemoc ekonomiczną, ponieważ nie potrafią rozwiązywać konfliktów w sposób konstruktywny. Zamiast otwartej komunikacji i negocjacji, wybierają kontrolę finansową jako sposób „karania” partnera lub wymuszania na nim określonych decyzji. Takie osoby mogą nie być świadome, że ich zachowanie jest formą przemocy, traktując je jako „zarządzanie domowymi finansami”.

Konsekwencje dla ofiar przemocy ekonomicznej

Przemoc ekonomiczna ma poważne konsekwencje dla ofiar, zarówno w sferze materialnej, jak i psychicznej. Do najważniejszych skutków należą:

Uzależnienie finansowe: brak dostępu do własnych środków uniemożliwia ofierze podejmowanie samodzielnych decyzji i zwiększa jej zależność od sprawcy.
Obniżenie poczucia własnej wartości: ciągła kontrola i ograniczenia mogą prowadzić do poczucia bezradności i obniżenia samooceny.
Trudności w opuszczeniu przemocowego związku: brak środków na samodzielne utrzymanie często uniemożliwia ofierze odejście od sprawcy i rozpoczęcie nowego życia.

Wsparcie dla ofiar przemocy ekonomicznej

Ofiary przemocy ekonomicznej mogą szukać pomocy w różnych instytucjach i organizacjach oferujących wsparcie w sytuacjach kryzysowych. W Polsce funkcjonują ośrodki interwencji kryzysowej, poradnie psychologiczne oraz organizacje pozarządowe, które świadczą pomoc prawną i psychologiczną dla osób doświadczających przemocy.

Fundacja Centrum Praw Kobiet oferuje pomoc prawną, psychologiczną oraz schronienie dla kobiet doświadczających przemocy.

– Telefon: 800 107 777

– E-mail: sekretariat@cpk.org.pl

– Strona internetowa: cpk.org.pl

Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” oferuje całodobową pomoc telefoniczną.

– Telefon: 800 120 002 (czynny całą dobę)

– E-mail: niebieskalinia@niebieskalinia.info

– Strona internetowa: niebieskalinia.pl

Pamiętaj, że masz prawo do niezależności finansowej i godnego traktowania. Nie wahaj się szukać pomocy i wsparcia w wyżej wymienionych instytucjach, jak również za pośrednictwem policji czy ośrodka pomocy społecznej.

Potrzeba zmian systemowych

Aby skutecznie przeciwdziałać przemocy finansowej, konieczne są rozwiązania na poziomie społecznym, prawnym i edukacyjnym. Choć przemoc domowa jako całość podlega penalizacji, specyficzne formy kontroli ekonomicznej często nie są uznawane za wystarczającą podstawę do interwencji prawnej.

Organizacje zajmujące się prawami kobiet, takie jak Centrum Praw Kobiet, apelują o uwzględnienie przemocy finansowej w Kodeksie Karnym jako jednej z form znęcania się. Wprowadzenie precyzyjnych zapisów mogłoby umożliwić skuteczniejsze ściganie sprawców i zapewnienie wsparcia osobom dotkniętym przemocą materialną.

Równie istotna jest edukacja ekonomiczna, szczególnie wśród kobiet, które częściej stają się ofiarami tego rodzaju przemocy. Programy szkoleniowe, warsztaty z zakresu zarządzania finansami i świadomości prawnej mogą pomóc w zwiększeniu niezależności ekonomicznej i przeciwdziałaniu uzależnieniu od partnera.

Rola psychoterapii

Psychoterapia może odegrać kluczową rolę w procesie odzyskiwania równowagi i niezależności przez ofiary przemocy ekonomicznej. Zarówno psychoterapia indywidualna, jak i psychoterapia par mogą pomóc w zrozumieniu mechanizmów przemocy, odbudowie poczucia własnej wartości oraz w nauce skutecznej komunikacji i negocjacji w związku. Psychoterapia dla par online lub stacjonarna jest rekomendowana obu stronom – nie tylko ofiarom, również sprawcom – o ile mają motywację do pracy.

—

Źródła:

Adams, A. E., Sullivan, C. M., Bybee, D., & Greeson, M. R. (2008). “Development of the Scale of Economic Abuse”.
Instytut Spraw Publicznych (2015). „Przemoc wobec kobiet w Polsce – raport z badań”.
Bowlby, J. (1988). “A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development”.